Biaknak rianttuan upa hna sin ah nawlnak
From: Ngun Cung Lian <nlian@indiana. edu>
Subject: [Lai Forum] Krifa bu Upahna Sin ah Nawlnak
To: laiforum@yahoogroup s.com
Date: Sunday, August 1, 2010, 8:10 AM
BIA HMAI THI:
Kan ram uknak a that lo ruang ah kan miphun thong tampi cu vawleicung ah ramtha bik le ram nuam bik, ram rum bik le ram thanchobik tiah theih mi ram pawl: USA, Canada, Australia, New Zealand, Germany, Norway, Denmark, Switzerland, Czek Republic, Japan, S. Korea etc etc hna ah zalong te in le dan le dun ning te in khuasaknak nawl pawl kan hmuh khawh i, kan ngah khawh i, kan um cio hna. Hi bantuk in kan hmuh khawh mi hi chuahpi mi covo "rights" si lo in pek mi vo "privilege" a si hi kan philh tawn i, kan miphun chung ah hawikawm cheu khat cu harnak kan ton cuahmah. Buainak kan ton cuah mah.
NAWLNAK:
United States Department of Homeland Security tang i a um mi, Executive Office for Immigration Review (EOIR) ah hin Contract Interpreter tuan awk ah full time in ka rian tuannak hna nih a kan sianh caah kum 2 hlei Part-time in ka tuan. US Immigration Courts ah Case tam ngai holh ka leh piak hna. Asylum, Adjudication, Deportation, Adjustment etc tiah case a phun phun in a si. Hi bantuk in EOIR ah holh kan leh mi kong hna hi a leng lei ah chuah pi lo awk a si i, chuah pi ah cun, thong thlak khawh ka si. Cun, ka manh can te ah Indianapolis Marion County Superior Court ah hin holh ka leh piak tawn hna. A can can ah ruah lo pin in US ram chung in Criminal Court i, riantuantu hna nih phone in a kan auh i, "zong fak te in holh ra kan leh piak ko" tiah a kan ti i, holh ka leh piak mi hna zong an um rih. Hi bantuk i, EOIR ah siseh, Indiana Court ah siseh, US Criminal Court dang dang hna sin in holh ka leh piak hna lio ah ka ton mi hna hi ka ruah than leng mang tik ah hi ca hi tial a herh ko tiah Lai Forum hawi kawm hna sin ah ka tial mi a si i, a leng lei ah chuah pi lo awk ah kan nawl hna.
USA and LAWS:
USA cu vawleicung ah a thang cho bik, athawng bik, thil ti khawh bik, le zei lei poh ah a sang bik tiah ti mi ram a si ban tuk in, vawlei cung ah Law a tam bik a ngei mi ram zong an si ve. Federal Union a si bantuk in US Federal Law a um, State Law a um, County Law a um, District Law a um, Municepal Law a um, Township Law a um, Neighborhood Law tiang a um rih. Cu tik ah USA ah Refugee/Asylee sinak in khua a sa mi si hna u sih, US Citizen a hmuh cang mi si hna u sih, kan zulh hnga ding law hi a tam tuk ti mi kan theih aherh na in, kan theih tawn lo. Mirang nih an ti mi cu "Ignorance of Justice, No Execuses" an ti. Asullam cu "Katheih lo ruang ah ka palh sual" ti ruang ah ngai thiam awk kan si lo. Palh ah cun palh man pek a herh. Theih le theih lo ruang ah luat khawh a si lo. USA lawng a si lo. A cung lei i, ka tar lang mi ram vialte hi Law lawng te a khat mi ram hna a si dih. Law lawng te a khat na in, law a zulh mi an tam tuk caah an than cho.
NOTHING FOR GRANTED:
I fah sak awk a si lo. Tubo, Namtawng, Pauhpia, Hreitlung etc hna chiah tak i, Malaysia in siseh, India in siseh, Thailand in siseh, Mexico in siseh, ka dang hmun dang in siseh, a cung lei kan tarlang mi vawleicung ah a thancho bik mi ram a phan mi lawng te kan si ko. Minung 10,000 reng lo kan phan cang i, mah chung ah hin Tubo le Namtawng tlaih lo in, kan ram ah paw a cawm khawh mi, a nung khawh mi hi (minus one percent) hmanh an si lai lo. Tawka hnawhnak Tissue Paper a hmuh bal lo mi le a theih bal lo mi, Electric mei a hmuh bal lo mi le a hmang bal lo mi 100 ah 90 reng lo kan si ko lai. Kan mah sual le palh cu a si lo. Kan ram uk tu pawl an santlai lo tuk le an that lo tuah ruang ah a si.
Cu bantuk dir hmun in a nung mi hna nih vawlei cung ah a thancho bik mi ram pawl kan phak tik ah "Shock" kan ngah. A um zia, a nun zia, a tuah zia, zei zia, kha zia kan thiam ti lo. Kan si ning kan i philh. Kan duh poh in kan tlawng leng. Kan duh poh in khua kan sa. Kan duh poh in kan holh. Adongh chuak mi cu "Buainak, buainak, buainak le buainak" a si.
Vawleicung ah ram tha ram nuam, le zalawng mi ram tiah kan hmuh mi ram hi vanram in a rak tla mi a si lo. Vawlei tang in a chuah mi zong a si lo. Minung nih thazang, fimnak, rumnak, pekchanhnak, dawtnak etc hna he an serh mi a si. USA ram a than cho khawhnak caah, USA ram an dirh ka te in ni hin ni tiang kum 300 hlei US miphun hna nih Tax an pek leng mang i, US Highway ah 70 mph in motor kan mawnh khawh mi a si. Hi bantuk in "Priviledge" kan ngah khawhnak caah minung zeizat nih dah kum zeizat chung an rak tuan ti mi kan philh. "Nothing for Granted" ti mi hi kan philh.
IMMIGRATION LAW:
Ramdang kong cu ka chimh khawh lo na in USA a phan mi kan miphun (Chin miphun) tampi hi Immigration Law kan buar caah kan ram ah kuat than awk kan si cang. Kuat cang mi zong an um. Kuat awk ah thong ah chiah chung mi zong an um.
Immigration Law cu cawng lo ah theih awk a tha mi Law a si lo. Cawn a herh. Theih aherh. Buar ah cun, tuar a si ko. Cu e, kha e ti a ngah lo. Midang nih an ra lai i, a kan cawn piak lai lo. An rian atam tuk cio. Kan mah nih kan mah te in kan cawn a herh. A thiam mi le a theih mi sin ah kan hal a herh.
CRIMINAL LAW:
Lai Forum ah Refugee le Asylee "mai mai" a si ko mi Laimi nih Multi Billion Business a si mi le Kum 8,000 hlei mi nung nih an rak din cang mi Zu kha "doh" kan i timh. Ni chuak zong a si lo. Hrut tu a si. Kan doh khawh lai lo. Kan tei fawn lai lo. Kan tuah khawh mi te pakhat a um. Zei ruang ah Zu din kan thiam lo timi a hram kan kawl i, Zudin thiam tu kan i cawn piak khawh. Zu a um caah, Zu he aa pehtlaih mi Law zong an tuah. Mi phun dang hna cu, Zu an din ko na in, Zu he aa pehtlaih mi Law kha buar lo te in, Law nih a sianh mi chung te ah zu an ding. Kan nih "Un-civilized and un-legalized" world in a ra mi hna cu, Zu long kan theih i, Law kan theih ti lo. Cu ruang ah kan buai peng mi a si.
Beer um 2 na din dih hnu ah kan inn leng lei ah kan chuak in kan thil ngeih a si lo mi zapi caah serh mi hmun "public place" ah kan um ah cun "Public Intoxication" tiah tlaih khawh kan si ko. Zu rit tuk i, taw le lu zong i theih lo. Luak le au khuang zong a herh lo. Zu kan din cang. Kan thi chung ah, kan tak chung ah zu a lut cang. Kan inn chung te ah kan um lo. Zapi um kalnak "Public Place" ah kan um. Sual a si. Tlaih khawh a si. Thong thlak khawh kan si.
KAN TONG BIK MI - DUI/PI
Kan miphun karlak ah a lar ngai mi bia a si. Driving Under Influence of Alcohol or ...... ti a si. Zu kan tak chung ah a lut cang i, zu thawnnak rian a tuan cang hnu ah Motor kan mawngh tik ah, kan mah nunnak caah harnak kan i pek khawh lawng si lo in, midang ca zong ah harnak kan pek khawh. Minun nunnak (kan mah nunnak le midang nunnak) tiang kan thah khawh. Kan dong ter khawh tiah an ruah caah, DUI hi sual ngan ngai ah an ruah. Misdemeanor hmanh ah an chiah lo. Felony ah an chiah mi a si. Minung nunnak a lak piak mi hna, Lainong mi hna sual phawtnak tlung in sual phawt a si.
Asinain, kan miphun nih cun zei kan rel lo. DUI in Convicted kan si i, 365 days plus 1 minute (convicted) kan si sual ah cun, Immigration nih kan inn ah an ra lai i, Van te ah a kan khumh lai i, thong a kan thlak lai i, Immigration Judge hmai ah kan chuah lai i, kan ram ah a kan kuat te ko lai timi hi kan theih lo. Kan hngalh lo. Theih zong kan i zuam lo. Theih duhnak lun thin zong kan ngei lo.
TAH CHUNHNAK - EXAMPLES:
Mi no te pathum cu Barr ah zu an ding ti hna. An mawngh naw hnu ah inn ah an tin. Inn an tin lei ah Motor Accident an tong. Thingkung a mah te in a dir ko mi tluk lak in an su. Seatbelt an in khih lo caah, fak ngai in an i khong. Midang nih an hmuh i, Palek an auh. An rak ra i, Sizung ah an kuat hna. Sizung ah an thi chung ah Zu an hmuh. Driver cu DUI in sual phawt a si. A dang pa hnih cu Public Intoxication in sual an phawt. Biaceihzung (Court) an kai. Driver nih Lawyer a hlan. Lawyer nih a kong a hal i, a chimh hma sa bik mi cu "Na van a tha tuk. Palek hna nih an in zong fak i, "Attempting to Manslaugter" (Minung thah na timh) tiah sual ani phawt lo" ti a si. Zei caah tiah, na Motor chung ah a thu mi minung pahnih kha hma an pu ti a si. Tih a nung ning?
Mi pakhat cu mitha ngai a si. An inn pa Mirang nu fanu (kum 10 tang) mi te nih an inn ah a leng tawn. Nikhat cu mah ngakchia nu te a khuk cung ah a thut ter i, lente aa celh pi lio ah ngak chia nu i anu nih a hmuh i, Palek a auh hna. Sual an phawt mi cu "Child Molestation" "ngak chia nu, kum tling lo mi kha ningcang lo in a tongh" tiah thong an thlak. Child Molestation cu USA ram ah cun Felony a si caah, Kawlram ah kuat awk tiang a si.
Lai mi inn pa an um. Tlawngval ve ve an si i, zu an ding ti hna. An bia an i theih thiam lo in Mi ngan deuh pa nih pa hme deuh pa kha a kut in athongh. Pahme deuh pa a hawi pa nih Palek a auh i, Palek an ra. Mirang holh an thiam ve ve lo caah, zei tin thil a si ning an theih lo. Palek hna nih Inn leng ah rak chuak u an ti i, an chuak ve ve. Inn leng an um lio ah an zapi te in cingcik he an khih hna i, Public Intoxication in an tlaih hna. Mihme deuh pa kha Mirang holh thiam seh law, Mingan deuh pa nih a ka thongh a ti lai i, Mingan deuh pa kha thong kum tampi a tlai lai pin ah Mivuak le thongh cu Kanram ah kuat awk tiang i a si mi sualnak a si. Mah zong cu an thei lo.
MIT CAW NIH MIT CAW LAM CHIMH:
Cu pin ah a pawi ngai hawi mi cu, theih lo mi "Ka chimh mi na lung a fiang maw" tiah bia hal tik ah fiang lo bu pi in "ka fiang" ti mi khi a si. Hi bantuk in theih fiang lo mi ruang ah mitampi cu kan sual lo mi, sual phawt kan tong cang. A bik mi Holh leh tu nih holh leh thiam lo, holh leh piak mi zong nih theih lo mi fiang lak in hal duh lo ti ban tuk ruang ah a si.
US Constitution nih USA ram ah dan le dun ning te in a um mi hna poh poh cu, Constitution Rights a pek hna. Cu rights hna cu theih a herh. Asi na in, Constitution a um lonak ram (Burma Ram), Human Rights pawl Constitution nih khamhpiaknak a umlonak ram i a ra mi kan si tik ah, Constitutional Rights na ngei timi Biaceihtu (Judge) nih a kan chimh mi zong kha Holhlehpiak tu tampi zong nih i fiang lo a si i, holh lehpiak mi zong nih i fiang lo a si.
Tah chunnak ah: DUI ruang ah tlaih mi pawl hi Court an phan i, Judge nih "Felony Class (D) or Misdemeanor Class (A) in sual phawt na si." Holh leh piak tu nih Felony zong a theih ve lo i, Misdemeanor zong a thei hlei lo. Class A, B, C, D zei dah a dang ti mi zong a thei hlei lo. Judge nih "Felony Class C - in sual phawt na si i, ni zero in kum khat, zero dollar in thong khat" tiang dan tat khawh na si" a ti. Holh leh tu nih Judge chimh ning te in Felony Class C a ti ve i, holh leh piak mi pa zong nih Felony cu zei dah a si ti mi a theih ve ti lo. Na fiang maw a ti tik ah ka fiang tiah a leh.
US Constitution ning in na ngeih mi rights pawl a ti i, rights a ngeih mi 12 cu rang taktak in a chimh than. Ignocent until proven guilty, due process of law, right to remain silent, right to call witness, right to question the witness, jury trial, right to appeal etc etc a chimh than hna tik ah holh leh tu tampi zong nih hi hna hi zei dah a si ti mi i fiang hua ha lo bu an leh piak hna a si than. Cu tik ah sualnak a tuah tak tak lo mi mi cheu khat zong sualnak ka tuah ko tiah a chung lei rights an ngeih mi vialte hi hmang lo in an um i misual tiah dantah cang mi "convicted" minung ah an i cang.
Holh leh piak tu hna nih "Probation" sul lam thate an theih lo i, "Probation" ah chiah na si an ti. Thonginn ah mi an tam tuk caah, "Probation in thla 6 na um lai i, tuah a herh kan ti mi pawl na tuah lai i, fel te in na um ah cun, na case hi a dih lai" tiah Judge nih a ti mi kha mi tampi nih cun "Probation" in chuah kha ka case a dih tiah an ruah i, probation an thlah ni zan lei ah hawi le nih muikhumhnak an tuah piak. An tin lei ah Palek he an i tong i, Public Intoxication he tlaih an si. Thaizing ah Court a phan than tik ah Probation an pek mi case vialte a nung than dih pin ah Public Intoxication nih a chap chih tik ah, Class A Misdemenor in Class D Felony ah atla. Class D in A Felony in convicted si cang mi hi cu, USA umnak zong sungh awk an si. A RUANG KAWL KAN HMANG LO: Mi nung nih zei thil kan tuah poh ah a ruang a um. Sualnak kan tuah zong ah a ruang a um. Thil tha kan tuah zong ah a ruang a um. Bawi Zisuh kan zumh mi zong a ruang a um. Zisuh kan zumh hnawh chanhnak a ruang hi um hlah seh law, zei ruang ah dah Krifa cu kan si hnga? A fiang mi a si.
Zu ding lo mi mi tam pi nih Zu ding mi hna hi neh sawh ngai a sit awn. Asi na in, Mirang le Minak, miphun dang zu a ding mi hna cu kan neh sawh fawn lo. Mi phakar le depde ngai mi kan sit i hi kan i theih lo. Kan miphun chung in zu a ding ngai mi le a duh ngai mi kan hmuh tik ah zei ruang ah dah a si hnga ti mi kan hlat bal lo. "Gene" ti mi nu le pa nih zu an din caah maw? A kiangkap thil sin ning "Environment" ruang ah maw? Lungrawknak "Depression" a ngeih ruang ah maw? Asi lo dah a dang pa khat khat ruang ah maw ti mi kan hlat bal lo.
DUI ruang ah "convicted" a si mi pawl cheu khat hi "Alcohol and Drug Treatment Analysis" an tuah ter lio ah holh ka leh piak hna tik ah, Counselors hna nih hi, Zu a ding ruang ah an tlaih mi pawl hi biahalnak questions 50 in 100 karlak an hal hna. An pi an pu chan i, zu a ding mi an si le si lo, kum zei zat an si lio ah zu an ding hma sa, zarh khat ah voi zei zat an ding ti mi hi an hal hna hi adonghnak ah zei tin zoh khenh ah athat bik ti mi hi bia an chah tawn. Cu nih a langh ter mi cu, zu a ding mi poh hi an dingnak sullam a um ti mi fiang te in a langh ter.
Cu caah, zu hna kan ding ve lo le cang ka i, Thiang Thlarau mi hna bantuk in i um ter hlah u sih. Pathian hmai ah a ho hmanh mi thiang le mi tha kan um lo. Misual lawng te kan si. Kan sualnak a ngan le a hme lawng a dang.
RECOMMENDATION:
A, B, C, D…Z kan theihnak kum 100 hrawng lawng a si mi miphun nih, Vawleicung ah a than cho bik mi ram hna khua kan sak ruang ah mah ram a serh tu hna bantuk i zei poh ah kan si colh tinak a si lo. A kan zawng fak in kan um ve mi te a si ko. Civilized kan sinak hi a tawi te mi miphun ka si tik ah, modern civilization ah a kan hmuh sak tu thil tlawmte lawng kan theih i, cu lak ah kan theih bik mi cu Biaknak "Church/Congregation" hi a si. Cu caah, Church hi a hmang zia kan thiam ah cun, thlarau ca lawng si lo in, kan nunnak ca tiang ah a san atlai khawh mi a si. Zei caah tiah, mi dang nih Church leng lei in an hmuh khawh mi, an theih khawh mi, an lak khawh mi thil le fimnak, thiamnak, hngalhnak hna hi kan miphun ramdang phan mi tampi nih kan thiam rih lo.
- Vawlei cung ah Law atambik mi ram le Law tang ah mirum le sifak, mi hrut le mi fim zampi umnak ram pawl ram 10 hlei ah khua a sa mi kan si caah, Church lei in hruaitu hna nih "You and the Law" ti mi hi Church Members pawl an theih khawhnak lam serh piak a herh. You and American Law, You and Canadian Law, You and Australian Law, You and Japan Law, You and Germany Law, You and …. Law tiah kan umnak ram kip ah Law zulh lo zei tluk dah a pawi ti mi hi kan thluak ah siseh, kan taksa ah si seh, kan ruh ah siseh, kan thahri ah siseh, thir khenh in khenh chih kan herh.
- Pastor le Krifa Upa hrim hrim nih kan Krifa bu chung ah a ho dah DUI in thong atla, a ho dah Child Molestation in thong a tla, a ho dah, Public Intoxication ruang ah an tlaih, a ho dah mi he a vuak ruang ah an tlaih etc etc, kan theih a herh. Zei caah tiah, kan theih hna hnu lawng ah, zei ruang ah ti mi a sullam kan theih piak khawh hna lai i, zei tindah kan bawmh khawh lai timi a lam kan kawl khawh lai. "Zu din sa ei kan tam ngai e" ti mi bia hna hi cu "Responsibility" a ngeih lo taktak mi mah thatnak lawng aa hmuh mi hna bia a si. Krifa bu hruaitu kan si tik ah, thlarau lei lawng a si lo, taksa lei tiang in i pha zo kan herh.
A cung lei i, recommendations ka pek mi te pa hnih hi Refugees/Asylees hna nih kan dirh mi Krifa bu hna nih tuah khawh hna u si tiah ka duh ngai. Zei caah tiah, Greencard or Permanent Resident Status a ngah khawh ti hnga lo ding mi, Pu Than Shwe uknak Burma ram ah kuat than hnga ding mi, Naturalized Citizenship a ngah khawh ti hnga lo ding mi, Criminal Records ruang ah rian tha deuh te zong a tuan khawh ti hnga lo ding mi le a dang thil tha tampi tuah khawhnak a sungh hnga ding mi hna ka hmuh hna tik ah, ka lung a tha lo. Zei hmanh le tuah piak khawhnak ka ngei fawn lo.
Cu caah, kan miphun nih kan ngeih chun mi institution pakhat te lawng a si mi Church/Congregation hna i, hruai tu hna nih ra kan hruai u law, a cung lei in recommendation ka tuah mi te hi cu ra kan tuah piak hram ko u. Taksa atlau ah cun, thlarau zong a tlau beh ko. Thlarau atlau lawng ah taksa a tlau mi a si lo. "Prevention is better than cure" an ti mi hi a tak tak ah hmang i timh hna ko u sih.
Upatnak he:
Ram Cung Thang Pa
(Ngun Cung Lian)
Indianapolis/ Bloomington
------------------------------
"Serve with gladness" |
